"Хрысьціянскія прынцыпы вяршэнства свабоды на Захадзе: спадчына свабоды і абарона ад тыраніі"

Аднак вызначэнне такога "вышэйшага права" мае на ўвазе дыскусію аб маральным зьмесьце законаў. Калі гэта так, то для грамадзтва, якое не насьлядуе пэўнага ўзору культурніцкіх і рэлігійнага паводзінаў, вяршэнства закона становіцца невыгодным і нават непажаданым. Зь іншага боку, любыя радыкальныя змены гэтых узораў, безумоўна, здольныя прывесьці да непажаданых для вяршэнства закона наступстваў.

 

“Біблія – гэта аснова для вяршэнства закона”

 

 

Біблія традыцыйна прызнаецца найважнейшай з кніг, на якіх заснавана як вяршэнства закона, так і станаўленьне дэмакратычных інстытутаў на Захадзе. Але на фоне ўзмацненьня ў апошнія дзесяцігодзьдзі ўлады дзяржавы над жыцьцём і свабодай грамадзян мы становімся сьведкамі таго, як глыбока знутры падрываюцца асновы правоў асобы.

Хрысьціянства і правы асобы

Сучасныя правы і свабоды заходняга чалавека маюць свае карані ў хрысьціянстве. У старажытнасьці законы не прызнавалі каштоўнасьць, якая ўнутрана ўласьцівая чалавечай асобе. Рымскія законы забясьпечвалі абарону такіх грамадскіх інстытутаў, як патрыярхальная сям'я, але не ахоўвалі асноўныя правы чалавека -- недатыкальнасьць асобы, права на свабоду сумленьня, слова, сходаў, свабоду аб'яднаньняў і т. д.

У разуменьні рымлян асобны чалавек быў важны толькі да таго часу, пакуль "ён быў ўплецены ў палітычную тканіну і мог служыць палітычным мэтам, нібыта канчатковай мэтай чалавечага існаваньня было ўмацаваньне моцы дзяржавы" [ 1 ].

Па словах вялікага французскага філосафа і палітолага Бенжамен Канстана, няправільна меркаваць, што паняцьце "правы асобы" існавала да зьяўленьня хрысьціянства [2]. Па сутнасьці, як сказаў Фюстель дэ Куланж, старажытныя народы наогул ня мелі ніякага ўяўленьня, што гэта такое [3].

“Няправільна меркаваць, што паняцьце «правы асобы» існавала да зьяўленьня хрысьціянства”

У 390 годзе сьв. Амвросій Медыяланскі, біскуп Мілана, прымусіў імператара Феадосія прынесьці пакаяньне ў помсьліва ўчыненай масавай разьні, ахвярамі якой сталі сем тысяч чалавек. Гэты факт сьведчыць, што дзякуючы хрысьціянству ніхто, нават рымскі імператар, ня мог паставіць сябе вышэй за закон. У XIII ст. францысканцы-наміналісты першымі распрацавалі прававую тэорыю пра дадзеныя Богам правы як правы асобы, што вынікаюць з натуральнага парадку рэчаў, угрунтаванага на непарушных боскіх законах "справядлівага аснаваньня". На думку сярэднявечных філосафаў, некаторыя правы падданага ня мог парушыць нават кароль, паколькі ідэя закона была непарыўна звязана зь біблейскім паняцьцем хрысьціянскай справядлівасьці.

Хрысьціянства, вяршэнства закона і асабістая свабода

Яшчэ адна неаспрэчная заслуга хрысьціянства -- уяўленьне пра непарыўную сувязь закона і свабоды. Божая воля, аб'яўленая чалавеку, лічыцца "вышэйшым законам" і, такім чынам, ставіцца вышэй законаў чалавечых. Свабода магчымая толькі дзякуючы закону -- Божаму закону, -- таму што, як кажа Біблія, "закон Госпада дасканалы, мацуе душу" (Пс. 18 : 8). Такім чынам, маральны абавязак чалавека -- не падпарадкоўвацца тым чалавечым законам, якія перакручваюць закон Божы, таму што прызначэннем грамадзянскай улады з'яўляецца арганізацыя ўсяго грамадства паводле Божых прынцыпаў свабоды і справядлівасьці.

Сьв. Аўгустын Аўрэлій ў свой час пісаў, што ў словазлучэньні "несправядлівы закон" заключана ўнутраную супярэчнасьць. У яго разуменьні чалавечыя законы маглі разыходзіцца з вышэйшым законам Бога. Кіраўнікоў, якія выдаюць несправядлівыя законы, Аўгустын лічыў патанулымі ў граху бязбожнікамі. У сваім трактаце "Пра град Божым" ён тлумачыць: грамадзянскія ўлады, што не клапоцяцца аб справядлівасьці, нічым не адрозніваюцца ад шайкі разбойнікаў: "пры адсутнасьці справядлівасьці што ёсьць дзяржавы, як не вялікія разбойніцкія шайкі; так і самі разбойніцкія шайкі што ёсьць такое, як не дзяржавы ў мініяцюры" [4].

Падобным жа чынам і сьв. Тамаш Аквінскі назваў несправядлівы закон "перакручаным законам", які ніхто не абавязаны выконваць. Сьвяты Тамаш лічыў, што калі вяршэнства закона грунтуецца на Божай справядлівасьці, то "закон", які прадпісваў забойства або ілжэсьведчаньне, ня можа лічыцца законам, таму што чалавек мае маральнае права не падпарадкоўвацца несправядлівым патрабаваньням. Кіраўнікі, якія выдаюць несправядлівыя законы, губляюць права на ўладу і становяцца проста тыранамі. Слова "тыранія" паходзіць ад грэцкага "мірское кіраваньне" і азначае вяршэнства чалавечай волі, а не закона.

«Кіраўнікі, якія выдаюць несправядлівыя законы, губляюць права на ўладу і становяцца проста тыранамі.»

Сьцьвярджаючы ўсеагульную роўнасьць перад Богам, хрысьціянства змушала ангельскіх каралёў прызнаваць вяршэнства боскага закона над людзкой самаўпраўнасьцю. "Такім чынам, абсалютная манархія, атрыманая ў спадчыну ад рымскага права, ператварылася ў манархію, абмежаваную законамі" [5]. Вучэньне Хрыста стала цывілізацыйнай сілай і адкінула тыранію. Можна сказаць, што "Добрая Вестка зрабіла высакароднымі крыважэрных "варвараў" Брытанскіх выспаў" [6].

У часы Вялікай хартыі вольнасьцяў (1215) прыдворны судзьдзя Генры дэ Брактон (памёр у 1268 г.) напісаў вялікі трактат аб прынцыпах законнасьці і справядлівасьці. Брактон шырока вядомы як "родапачынальнік агульнага права"; ягоная праца De legibus et consuetudinibus Anglia ("Пра законы і судовыя пастановы Англіі") адыграла важную ролю ў станаўленьні сярэднявечнай Англіі. На думку Брактона, прымяненьне закона прадугледжвае "справядлівую санкцыю, якая прадпісвае дабрачыннасьць і забараняе яе супрацьлегласьць", гэта значыць дзяржаўны закон ні ў якім выпадку не павінен ухіляцца ад вышэйшых законаў Бога. Брактон называў правазнаўства "навукай аб справядлівым і несправядлівым" [7] . Ён сьцьвярджаў, што дзяржава павінна падпарадкоўвацца Богу і закону, "таму што закон робіць караля. Бо там, дзе кіруе воля, а не закон, караля няма" [8].

Хрысьціянства дало народу Англіі status libertatis (стан свабоды), заснаваны на тым хрысьціянскім пастулаце, што Божы закон заўсёды дзейнічае на карысьць грамадзтву. З прыняцьцём хрысьціянства ангельскія каралі страцілі неабмежаваную ўладу над жыцьцём і маёмасьцю людзей, якая дазваляла ім раней мяняць асноўныя законы дзяржавы паводле ўласнага меркаваньня.

 

«Там, дзе Біблію могуць прачытаць усе, ніводзін дэспат ня можа спаць спакойна.»

 

З кнігі прарока Ісаі ім стала вядома пра Божае абяцаньне пакараць сьвецкія ўлады за несправядлівыя законы (Іс. 10:1 ). Наогул, у Бібліі нямала вершаў, якія ганяць улады за вычварэнства ў правасудзьдзі (Прып. 17:15, 24:23; Вых. 23:7; Другаз. 16 : 18; Аб. 1:4; Іс. 60:14; Плач 3 : 34). Тлумачачы, чаму ў ангельцаў больш свабоды, чым у французаў, Чарльз Сперджэн (1834 -1892) заявіў: "Няма такога месца пад сонцам, дзе пры адчыненай Бібліі і пропаведзі Эвангельля тыран доўга пратрымаецца на сваім месцы ... Там, дзе Біблію могуць прачытаць усё, ні адзін дэспат ня зможа правіць спакойна. Англія абавязана сваёй свабодай Бібліі; і пакуль Францыя не пачне шанаваць так даўно адрынутае ёю Эвангельле, ёй ні за што не здабыць трывалай свабоды ... Вучэньне Хрыста падахвочвае людзей задумвацца, а гэта заўсёды небясьпечна для ўлады тырана" [9].

Прычыны ўстанаўленьня грамадзянскай улады

Упершыню аб грамадзянскай уладзе ў Сьвятым Пісаньні ўзгадваецца ў 9 разьдзеле кнігі Быцьця. У ім Бог усталёўвае сьмяротнае пакараньне для таго, хто пазбаўляе жыцьця іншага чалавека, таксама створанага на вобраз Божы. У гэтым сэнсе права пакараць сьмерцю забойцаў належыць не дзяржаўным чыноўнікам, а Богу – Даўцы жыцьця, Які неаднаразова на старонках Сьвятога Пісаньня выносіць сьмяротны прысуд за забойства (напр., Вых. 21:12; Лічбы 35:33 ).

Такім чынам, пазбавіць жыцьця чалавека можна толькі ў тым выпадку, калі грамадзянская ўлада ўжывае прысуд згодна Божаму закону, заснаваным на ідэі каштоўнасьці чалавечага жыцьця. Джон Стот тлумачыць: "Паводле Бібліі, сьмяротнае пакараньне, пазбаўляючы забойцу жыцьця, не абясцэньвае ягонае жыцьцё, а, наадварот, падкрэсьлівае неацэннасьць адабранага ім жыцьця, расплатай за якое можа быць толькі жыцьцё таго, хто жыцьцё адабраў" [10].

Дзяржава -- гэта "непазьбежнае зло", якое павінна падпарадкоўвацца вышэйшым законам Бога. Пасьля таго, як у сьвет увайшоў грэх паўстала патрэба ў грамадзянскай уладзе, якая стрымлівала б гвалт (Быц. 6:11-13). Аднак першапачатковая Божая задума не прадугледжвала наяўнасьці дзяржавы, таму што дзяржава азначае ўладу адных людзей над іншымі. Згодна Кнізе Быцьця, у самым пачатку стварэньня мужчына і жанчына жылі ў цесных зносінах з Богам і падпарадкоўваліся толькі Яму [11]. Томас Пэйн (1737-1809), не будучы хрысьціянінам, міжволі выказаў біблейскі пункт гледжаньня: "Нават самы лепшы ўрад -- гэта ўсяго толькі непазьбежнае зло; кепскі ж урад немагчыма цярпець, таму што калі ўрад прымушае нас пакутаваць і пераносіць нягоды, якія хутчэй варта было б чакаць ад краіны, дзе няма ўрада, тады ўсе нашы беды пагаршаюцца думкамі пра тое, што мы самі становімся прычынай уласных бед. Урад, падобна вопратцы, ёсьць знакам страчанай нявіннасьці; палацы каралёў трымаюцца на руінах раю" [12].

Разуменьне таго, што грамадзянскі ўрад з'явіўся з прычыны нашай грахоўнасьці, апраўдвае дактрыну абмежаваньня дзяржаўнай улады. Гэтая тэорыя натхніла Брытанію і Амерыку на ўсталяваньне канстытуцыйнага парадку, заснаванага на сістэме ўзаемнага стрымліваньня –"проціваг"- галін улады: заканадаўчай, выканаўчай і судовай. Падобнае дзяленьне адпавядае біблейскаму адкрыцьцю пра Бога як пра вярхоўнага Судзьдзю, заканадаўцу і Цара (Іс. 33:32). Функцыі дзяржавы павінны правярацца законам -- няма чалавека, якому можна было б даверыць усю ўладу, бо няма аніводнага праведніка на зямлі.

Бог надзяліў кожнага чалавека імкненьнем да свабоды, і таму палітычная тыранія, па словах лорда Фартэск'ю (1394-1479), гэта спроба з боку грамадзянскіх уладаў зьмяніць натуральную свабоду на рабскую залежнасьць, якая служыць толькі "заганным мэтам" несумленных кіраўнікоў. Фартэск'ю лічыў, што ангельскае права прадаставіла свайму народу волю з пачуцьця абавязку перад Сьвятым Пісаньнем. Ён абвясьціў, што цары пакліканыя да кіраваньня на карысьць каралеўства, а не наадварот, і прывёў цытату з Марка 2:27.

Фартэск'ю пісаў на гэтую тэму: "Закон варта прызнаць жорсткім, калі ён накіраваны на заняволеньне і ўшчамленьне свабоды, да якой заўсёды імкнецца чалавечая прырода. Бо людзі прыдумалі рабства для дасягненьня сваіх заганных мэтаў. Свабода ж была закладзена ў чалавечай прыродзе Богам. І калі яе адабраць у чалавека, то ён нязменна будзе жадаць яе вяртаньня, як гэта заўсёды адбываецца, калі чалавека пазбаўляюць яго натуральнай свабоды. Таму таго, хто не спрыяе свабодзе, варта лічыць нягодным і жорсткім" [13].

“Свабода закладзена ў чалавеку Богам. І калі яе адабраць у чалавека, то ён нязменна будзе жадаць яе вяртаньня.”

 

Сэр Эдвард Коўк (1552-1634), лічачы Божыя законы вышэй за чалавечыя, меркаваў, што асноўныя законы Англіі былі "напісаныя пальцам Божым на скрыжалях чалавечага сэрца", а не ўстаноўленыя дзяржавай [14]. Ён апісваў дзяржаўны лад Англіі як "гарманічную сістэму", якая абапіраецца галоўным чынам на вышэйшыя законы Бога. Далей ён сьцвярджаў, што ніводзін заканадаўчы акт парламента не мае сілы, калі ён супярэчыць Богу і закону. І, нарэшце, лорд Коўк прыйшоў да мудрай высновы: "Мы назіраем у прыродзе незьлічоную разнастайнасьць рэчаў, што выходзяць з аднаго цэлага: шмат рэк з аднаго вытока, шмат артэрый ад аднаго сэрца, шмат венаў ад адной печані, шмат сухажыльляў ад мозгу; несумненна, што гэтае цудоўнае адзінства і гармонія ў такой разнастайнасьці можа паходзіць толькі ад Бога, Крыніцы і Асновы ўсіх добрых законаў і пастановаў" [15].

Як ідэя "эвалюцыі" падрывае вяршэнства закона

У XIX ст. ідэю вяршэнства вышэйшага Божага закона над чалавечым пачалі ставіць пад сумнеў. Пасля выхаду ў свет прац Чарльза Дарвіна вера ў эвалюцыю стала азначаць адмову ад устаноўленага Богам натуральнага маральнага парадку як галоўнай крыніцы пазітыўнага права. У выніку прыхільнікі прававога пазітывізму пачалі ставіцца да дзяржаўнага права па прынцыпу "хто мацнейшы, той і мае рацыю" -- іншымі словамі, як да прадукту чалавечай волі.

Але, стаўшыся закладнікамі веры ў "эвалюцыю", законы губляюць сваю трансцэндентную каштоўнасьць. І тады само паняцьце дзяржавы, у якой кіруе закон, губляе сваю філасофскую падставу. У выніку грамадства пакутуе з-за адсутнасьці маральнага складніку закона, які дазваляе абмяжоўваць уладу дзяржавы, не даючы ёй стаць ўсемагутнай [16].

Р. Дж. Рашдуні піша: "Калі чалавек з дапамогай дзяржавы сам рэгулюе сваё развіцьцё, дзяржава ператвараецца ў новы абсалют. Гегель, прызнаючы эвалюцыю грамадства, узвёў дзяржаву ў ранг новага бога. Пасьлядоўнікаў гегелеўскага вучэньня аб абсалютызацыі дзяржавы сталі марксісты, фабіянцы і іншыя сацыялісты ... Карацей кажучы, ад Бога і Ягонага вечнага закона адмовіліся дзеля новага бога -- дзяржавы. Тэорыя эвалюцыі, такім чынам, вядзе ня толькі да рэвалюцыі, але і да таталітарызму. Тэорыя эвалюцыі грамадзтва, у дэталях распрацаваная Гегелем, зрабіла дзяржаву новым богам. А дарвінаўская тэорыя біялагічнай эвалюцыі зрабіла рэвалюцыю прыладай у руках гэтага новага бога -- дзяржавы навуковага сацыялізму" [17]. За любой прававой сістэмай заўсёды стаіць бог: гэта альбо Госпад Бог, альбо тыя, што кіруюць дзяржаўным апаратам [17].

“За любой прававой сістэмай заўсёды стаіць бог: гэта альбо Госпад Бог, альбо тыя, што кіруюць дзяржаўным апаратам”

Калі няма вышэйшай закона і аўтарытэту, "богам" становіцца дзяржава. Калі дзяржаўнае права лічыцца адзінай крыніцай законнасьці, грамадзянскія кіраўнікі атрымліваюць поўную ўладу над жыцьцём і свабодамі асобы. Бо ня можа быць прававой абароны ад тыраніі, калі Божы закон не мае пераважнай сілы. Дуглас Кміец, выкладчык права ва ўніверсітэце Нотр-Дам, дакладна заўважыў: "Погляды і перакананьні, якія супярэчаць Божай задуме, аформленыя ў выглядзе закона або якія склаліся "самі сабой" за працяглы час, наўрад ці могуць лічыцца непарушнымі першапрынцыпамі. Менавіта яны былі і застаюцца прычынай нашых бедаў" [18].

Складанасьць будовы сусьвету сьведчыць аб існаваньні Вышэйшага Заканадаўцы. Бачачы сьвет такім, якім ён ёсьць, мы вымушаны прызнаць: усё, што адбываецца ў ім, падпарадкоўваецца нязменным і сталым законам. Калі сам сусьвет трымаецца на законах -- хто ж стварыў і зацьвердзіў іх? Як заўважыў з гэтай нагоды Мантэск'ё, "тыя, хто заяўляе, быццам усё назіраныя намі ў сьвеце зьявы адбываюцца па волі сьляпога лёсу, вінаватыя ў выказваньні поўнай бязглузьдзіцы, бо што можа быць больш бессэнсоўна, чым рабіць выгляд, што сьляпы лёс мог спарадзіць разумныя істоты? Для сусьвету Бог -- Стваральнік і Захавальнік. Тымі ж законамі, якімі Ён усталяваў парадак рэчаў у сьвеце, Ён цяпер гэты парадак захоўвае. Ён дзейнічае па гэтых законах, таму што ведае іх; Ён ведае іх, таму што стварыў іх, і Ён стварыў іх, таму што яны адпавядаюць Ягонай мудрасьці і магутнасьці. Разумныя істоты могуць мець уласныя законы, аднак яны падпарадкоўваюцца і тым законам, якія былі прыдуманы не імі ...

Сьцвярджаць, што няма нічога справядлівага або несправядлівага, акрамя таго, што загадана або забаронена пазітыўным [чалавечым] правам, -- усё роўна, што заяўляць, быццам да напісаньня акружнасьці яе радыусы не былі роўныя. Таму мы вымушаныя прызнаць існаваньне прынцыпаў справядлівасьці да пазітыўнага права, якое іх сьцьвердзіла... Калі адны разумныя істоты атрымалі карысьць ад другіх, то першыя павінны быць удзячнымі другім; калі адна разумная істота дала жыцьцё другой, то другая вымушаная заставацца ў сваім першапачатковым стане залежнасьці. Але сьвет разумных істот кіруецца значна горш, чым сьвет фізічны, бо, хоць у першым і маюцца законы, нязменныя па сваёй прыродзе, ён не выконвае іх так жа няўхільна, як сьвет фізічны. Так адбываецца, таму што, з аднаго боку, разумныя істоты па сваёй прыродзе абмежаваныя і таму схільныя да памылак, а з другога боку -- надзеленыя свабодай волі, па гэтай прычыне яны нясталыя ў захаваньні сваіх прымітыўных законаў і парушаюць нават тыя, якія заснаваныя імі самімі.

Чалавек як істота фізічная, падобна да іншых целаў, падпарадкоўваецца нязменным законам. Як істота ж разумная, ён нястомна парушае дадзеныя Богам законы і зьмяняе нават тыя, якія ўсталяваў сам. Чалавеку дазволена самому выбіраць сабе шлях, хоць ён, як і кожны абмежаваны розум, схільны да памылак. Нават тое недасканалае веданьне, якім ён валодае як разважнае стварэньне, чалавек здольны згубіць у пагоні за тысячай нястрымных жаданьняў. Такое стварэньне можа ў любы момант забыцца пра свайго Стваральніка. Па гэтай прычыне Бог нагадаў чалавеку пра ягоныя абавязацельствы з дапамогай закона [юдэахрысьціянскай] веры" [19].

Божы закон вышэйшы за дзяржаўны

У пытаньнях права нельга спадзявацца на чалавечы розум, бо ўсё чалавецтва сапсаванае грахом. Таму асноўнымі законнымі правамі варта лічыць тыя, якія адкрывае нам Сам Бог у Сьвятым Пісаньні. Паводле вучэньня natura delecta, якое абвяшчае, што чалавечая прырода была сапсаваная першародным грахом, закон павінен не столькі абапірацца на чалавечы розум, колькі на мудрасьць і панаваньне Бога. Як сказана ў Бібліі: "бо тое, што дурасьць у Бога, перавышае мудрасьцю людзей, а што кволае ў Бога, перавышае моцаю людзей". (1 Кар.1 : 25)

“Вяршэнства закона магчыма толькі ў тым выпадку, калі грамадзянскія ўлады здольныя прызнаць іерархічнае панаваньне вышэйшых Божых законаў над дзяржаўным правам.”

Вяршэнства закона магчыма толькі ў тым выпадку, калі грамадзянскія ўлады здольныя прызнаць іерархічнае панаваньне вышэйшых Божых законаў над дзяржаўным правам. Божы закон дасканалы, як дасканалая і Ягоная мудрасьць; ўлады ж чалавечыя сапсаваныя грахом і могуць кіравацца жаданьнямі плоці. Яны могуць быць рабамі граху, непакорлівымі Богу; а тыя, хто абіраюць грэшнікаў ва ўладу і слухаюцца іхніх грахоўным пастановаў, і самі трапляюць у рабства граху.

Сутнасьць пытаньня аб вяршэнстве закона зводзіцца да таго, у кім мы будзем бачыць крыніцу вярхоўнай улады: у любячым Богу ці ў грахоўным чалавеку. Калі мы выбіраем грэшнага кіраўніка, то, па словах Р. Дж. Рашдуні, "мы ня маем права скардзіцца на ўзмацненьне таталітарызму і тыраніі, мы самі гэтага хацелі" [20].

Уільям Блэкстоун (1723-1780) казаў, што, каб пазьбегнуць тыраніі, ні адзін закон не павінен быць прызнаны сапраўдным, калі ён супярэчыць вышэйшым Божым законам, якія даюць і рэгулююць асноўныя чалавечыя правы -- на жыцьцё, свабоду і ўласнасьць [21]. Блэкстоун так сфармуляваў біблейскае разуменьне вяршэнства закона: "Ніякім чалавечым законам не павінна быць дазволена супярэчыць [Божым] законам ... Мала таго, калі чалавечы закон дазваляе або загадвае нам зьдзейсніць грэх, мы абавязаныя пераступіць такі чалавечы закон, бо, у адваротным выпадку, нам прыйдзецца саграшыць і супраць Боскага, і супраць зямнога" [22].

У якіх выпадках Біблія апраўдвае супраціў тыраніі

Хоць Бог перадаў Сваю вярхоўную ўладу зямным кіраўнікам, гэта ня можа служыць апраўданьнем самавольства зь іхняга боку. У Сьвятым Пісаньні ёсьць выдатныя прыклады выпадкаў, калі Бог відочным чынам загадвае Свайму народу аказаць грамадзянскае непадпарадкаваньне ўраду. Напрыклад, егіпецкія бабкі-павітухі адмовіліся падпарадкоўвацца загаду фараона забіваць габрэйскіх нованароджаных дзяцей. У Бібліі напісана, што яны "баяліся Бога і не рабілі так, як казаў ім цар Егіпецкі " (Вых. 1: 17). Гэтак жа паступілі і тры габрэя, якія не падпарадкаваліся Вавілонскаму цару Навухаданосару, калі той загадаў усім пасьці ніцма і пакланіцца ягонаму залатому балвану (Дан. 6). Данііл таксама адмовіўся выканаць пастанову цара Дарыя, якая прадпісвала не пакланяцца нікому з багоў і людзей, акрамя яго самога.

У новазапаветныя часы аналагічным прыкладам служаць апосталы і іхняе стаўленьне да сынедрыёну – юдэйскай рады сьвятароў і настаўнікаў закона. Сінедрыён забараніў ім прапаведаваць ў імя Ісуса Хрыста. Але кніга Дзеяў распавядае, як апосталы адмовіліся падпарадкоўвацца такому рашэньню, а апостал Пётр сьмела заявіў: "Трэба слухацца болей Бога, чым людзей" (Дзеі 5: 29). Рэўнасьць апосталаў пра Госпада была настолькі вялікая, што яны адмаўляліся маўчаць нават пад пагрозай пакараньня або сьмяротнай кары. Яны лічылі, што ў першую чаргу нясуць адказнасьць перад Божым законам, -- і таму працягвалі прапаведаваць, як быццам бы на іхнія дзеяньні і не было накладзена ніякіх забаронаў. Такім чынам, каб народ падпарадкоўваўся сьвецкім уладам, яны самі спачатку павінны падпарадкавацца Богу і закону.

Як заўважыў Джон Стот, "калі дзяржава загадвае тое, што забараняе Бог, ці забараняе тое, што загадвае Бог, тады, безумоўна, наш хрысьціянскі доўг супраціўляцца, а не падпарадкоўвацца: не паслухацца дзяржаву, каб паслухацца Бога ... Калі прынятыя законы супярэчаць Божаму закону, грамадзянскае непадпарадкаваньне становіцца абавязкам хрысьціяніна" [23].

 

“Каб народ падпарадкоўваўся сьвецкім уладам, яны самі спачатку павінны падпарадкавацца Богу і закону.”

Апосталы лічылі цалкам апраўданым непадпарадкаваньне законам, якія супярэчылі Божым прыказаньням. А вось сучасныя пасьлядоўнікі Хрыста часта цытуюць 13 разьдзел Ліста апостала Паўлы да Рымлянаў у апраўданьне захаваньня амаральных законаў. Аднак у гэтым лісьце апостал Паўла сьцьвярджае, што мы павінны падпарадкоўвацца сьвецкім уладам, таму што яны "страшныя не для добрых справаў, але для злых" (Рым. 13: 3). Калі ж чалавек, які займае дзяржаўную пасаду, злоўжывае ўладай, дадзенай Богам, "наш абавязак супраціўляцца, а не падпарадкоўвацца" [24].

Па словах Ф. Шэфера, больш дакладнае тлумачэньне гэтага верша ясна паказвае, што "дзяржава павінна быць носьбітам правасудзьдзя; яна павінна спыняць зло, караючы злачынца, і стаяць на варце грамадзкай карысьці. Калі ж дзяржава дзейнічае наадварот, у яе няма права патрабаваць падпарадкаваньня -- гэта права становіцца ўзурпаваным, а значыць, улада дзяржавы становіцца незаконнай і ператвараецца ў тыранію" [25]. Бог, сьцьвердзіўшы дзяржаву, дэлегаваў ёй уладу. Ён не даваў дзяржаве аўтаномнае права быць вышэй за закон.

Падпарадкоўваючыся дзяржаве, мы падпарадкоўваемся не асобным людзям, якія ўзначальваюць дзяржаўны апарат. Мы падпарадкоўваемся ўладзе, атрымаўшай паўнамоцтвы ад Бога, Які загадаў ёй захоўваць і падтрымліваць натуральныя прынцыпы свабоды і справядлівасьці. Таму, як тлумачыў Папа Ян XXIII у энцыкліцы "Мір на зямлі" (Pacem in Terris), "паколькі права загадваць абумоўлена патрабаваньнямі маральнасьці і зыходзіць ад Бога, адсюль вынікае, што, калі грамадзянскія ўлады прымаюць законы ці загадваюць што-небудзь насуперак маральнаму парадку рэчаў і, адпаведна, -- волі Бога, то гэтыя законы і загады ні да чаго не абавязваюць грамадзян, таму што "трэба слухацца болей Бога, чым людзей". У адваротным выпадку ўлада губляе свае правы і заканчваецца ганебнымі злоўжываньнямі" [26].

Апостал Паўла піша, што для "Слова Божае нельга зьвязаць" (2 Цім. 2:9 ), а значыць, права на супраціў тыраніі -- важны складнік сістэмы законаўладзьдзя, вызначанай Самім Богам. Па гэтай прычыне, як выказаўся Джон Нокс (1513-1572), супраціўляцца злому кіраўніку часам усё роўна, што супраціўляцца самому д'яблу, "які меч і ўладу ад Бога выкарыстоўвае на благое" [27]. Нокс сьцвярджаў права супраціўляцца (пры неабходнасьці нават з ужываньнем сілы) любому, хто намерыцца кіраваць народам, парушаючы Божы закон [28].

Кіраўнік шатландскай рэфармацыі лічыў, што калі грамадзянскі кіраўнік наўмысна зьдзяйсьняе ўчынкі, накіраваныя на падрыў хрысьціянскіх асноў грамадзтва, то Бог не загадвае падпарадкоўвацца, а ўхваляе і, больш за тое, шчодра ўзнагароджвае ўсіх тых, хто супраціўляўся іхнім грахоўным загадам і сьляпому гневу" [29].

Сэмюэль Рэзерфорд (1600-1661) -- шатландскі прэсьвітэрыянін, як і Джон Нокс, -- распрацаваў у сваёй працы Lex, Rex ("Закон, Цар") пасьлядоўную тэорыю законнасьці супраціву палітычнай тыраніі. На думку Рэзерфорда, каб дзейсна перашкаджаць тыраніі і захоўваць свабоду, народ павінен захоўваць сваё неад'емнае права не падпарадкоўвацца несправядлівым законам. "Этычная, палітычная і маральная ўлада, якая выкарыстоўваецца для прыгнёту, не ад Бога і не з'яўляецца [ законнай ] уладай; яна ёсьць ні што іншае, як самавольнае адступленьне ад [законнай] улады" [30]. У адказ жа раялістам, якія любыя формы супраціву ўраду прыраўноўвалі да супраціву Самому Богу, а ў доказ прыводзілі 13 разьдзел Ліста да Рымлянаў, Рэзерфорд дзёрзка заяўляў: "Блюзьнерства думаць ці гаварыць, калі кароль п'е кроў бязьвінных і зьнішчае Божую Царкву, што Бог на ягоным месцы рабіў бы тое ж самае" [31].

“Блюзьнерства думаць ці гаварыць, калі кароль п'е кроў бязьвінных і зьнішчае Божую Царкву, што Бог на ягоным месцы рабіў бы тое ж самае.”

Джон Лок (1634-1704), палітычныя і прававыя тэорыі якога паслужылі юрыдычным абгрунтаваньнем "Слаўнай рэвалюцыі" 1688 ў Англіі, сьцвярджаў, што заканадаўцы аказваюцца "ў стане вайны" з грамадзтвам кожны раз, калі спрабуюць адмяніць дадзеныя нам Богам "прыроджаныя" правы на жыцьцё, свабоду і ўласнасьць. На думку Лока, ніводны ўрад ня мае права замахвацца на гэтыя асноўныя правы асобы. У адваротным выпадку, казаў Лок, людзі "будуць вымушаныя зьвярнуцца да звычайнага прадугледжанага Богам сродку супраць прымусу і гвалту" [32].

Бацькі-заснавальнікі Амерыкі цалкам падзялялі прынцып законнага супраціву тыраніі і абапіраліся на яго, каб апраўдаць рэвалюцыйныя дзеяньні 1776 супраць брытанскага ўрада. Дэкларацыя незалежнасьці ЗША, напісаная Томасам Джэферсанам, абвяшчае, што рэвалюцыя служыць апошнім сродкам барацьбы свабоднага народа супраць "доўгага шэрагу злоўжываньняў і захопаў права" з боку ўрада. Такім чынам, бацькі-заснавальнікі апраўдвалі свае дзеяньні тым, што Бог надзяліў кожнага чалавека неад'емнымі правамі на жыцьцё, свабоду і імкненьне да шчасьця -- асноўнымі правамі, адабраць якія ня можа ніводны ўрад.

Зразумела, як заўважыў папа Павел VI ў сваёй энцыкліцы Popularum Progressio ("Прагрэс народаў"), паўстаньне можа быць апраўдана толькі ў выключных выпадках, калі "відавочная і працяглая тыранія пагражае нанесьці велізарны ўрон асноўным правам чалавека і дабрабыту краіны" [33]. Аднак ужываньне гвалту як спосаб выправіць парушэньні закона дзяржавай можа выліцца ў новыя формы несправядлівасьці. Таму Павел VI адзначыў таксама, што да рэвалюцыйнай паўстаньня можна зьвяртацца толькі як да апошняга сродку барацьбы супраць доўгай тыраніі, таму што "нельга змагацца са злом коштам яшчэ большых бедаў" [33].

Вяршэнства закона, хрысьціянства і правы чалавека

Згодна зь юдэахрысьціянскім сьветапоглядам, чалавека стварыў Бог. Чалавек не "набыў" свае асноўныя правы ў дзяржавы і не зарабіў іх сваёй працай. Правы чалавека вынікаюць непасрэдна зь ягонай прыроды, паколькі ён нараджаецца на вобраз любячага Бога (Быц. 1-6). 

У Кнізе Быцьця 1:27-28 напісана, што Бог стварыў мужчыну і жанчыну на свой вобраз, даручыўшы ім напаўняць зямлю і валодаць ёю (Быц.1 :27 -29 ). Гэта надзвычай важна для прызнаньня чалавечай годнасьці як плёну адносін паміж Богам і людзьмі -- адносін, якія хоць і былі скажоныя грэхападзеньнем, аднак не былі разарваныя цалкам. З гэтага вынікае, напрыклад, што ўдаву нельга спальваць на пахавальным вогнішчы мужа, як гэта да сёньняшніх дзён робяць у Індыі, і што людзей нельга прадаваць у рабства, як гэта адбываецца ў Судане [34].

Нерэлігійная арганізацыя Freedom House ("Дом свабоды") штогод праводзіць аналіз стану дэмакратыі і грамадзянскіх свабодаў ва ўсім сьвеце. Год за годам вынікі даследаваньняў паказваюць, што часьцей за ўсё прынцыпы дэмакратыі і правы чалавека захоўваюцца менавіта ў тых краінах, дзе большасьць насельніцтва -- хрысьціяне. На процілеглым полюсе -- іслам і марксізм (рэлігія без Бога), якія, відочна, уяўляюць сабой самыя вялікія перашкоды на шляху да дэмакратыі і правоў чалавека. Менавіта ў краінах з марксісцкай ідэалогіяй і ў большасьці мусульманскіх дзяржаваў людзям адмаўляюць амаль ва ўсіх асноўных правах. Самыя злосныя парушальнікі правоў чалавека -- Лівія, Саудаўская Аравія, Судан, Сірыя, Туркменістан, а таксама Куба і Паўночная Карэя зь іх аднапартыйнасьцю і марксісцкім таталітарным рэжымам [35].

Хрысьціянства, у адрозненьне ад ісламу, дэмакратызавала метады палітычнай барацьбы і па-ранейшаму застаецца галоўнай маральнай сілай, якая захоўвае дэмакратычныя каштоўнасьці на Захадзе. Менавіта хрысьціянства выказвае самыя важкія аргументы ў абарону асноўных грамадзянскіх свабодаў. Прафесар гісторыі старажытнага сьвету ва ўніверсітэце заходняга Мічыгана Пол Л. Майер лічыць, што "ніякая іншая рэлігія, філасофія, вучэньне, краіна, рух -- нішто так не зьмяніла сьвет да лепшага, як хрысьціянства" [36].

Абвяшчаючы ўсеагульнае раўнапраўе перад Богам, хрысьціянства прапануе самыя моцныя маральныя асновы сацыяльнай і палітычнай роўнасьці [34]. Калі верыць хрысьціянству, любы чалавек, ці то мужчына, ці то жанчына, ня проста больш важны, але бясконца больш важны, чым любая сацыяльная структура. Адсюль, на думку Чарльза Колсана, становіцца зразумела, "чаму хрысьціянства заўсёды ня толькі рашуча абараняла правы чалавека, але і служыла надзейнай абаронай ад тыраніі" [34].

Заключэньне

У сучасным заходнім сьвеце маральны рэлятывізм выяўляецца ў паступовай адмове ад прынцыпаў хрысьціянскай веры і культуры. У выніку маральныя асновы вяршэнства закона сур'ёзна падарваныя. Тыя на Захадзе, хто лічыць, што адмова ад хрысьціянскай веры пойдзе на карысьць дэмакратыі і ўмацуе закон, не заўважаюць аднаго: адмова ад хрысьціянства ўжо стала ў у некалькіх дзяржавах (у прыватнасьці, у Германіі і Расіі) прычынай таталітарных рэжымаў і масавых забойстваў. Непрадузяты аналіз гісторыі сучаснага Захаду прымушае прызнаць: у рэшце рэшт, без вышэйшых прынцыпаў справядлівасьці і маральнасьці, прыўнесеных ў заходняе грамадзтва хрысьціянствам, немагчыма забясьпечыць дзейсную абарону супраць тыраніі.

Жыхары Захаду, якія зьмяншаюць значэньне сваёй хрысьціянскай спадчыны, павінны зразумець: калі б не вучэньне Хрыста, у іх бы не было тых свабодаў, якімі яны карыстаюцца сёньня, -- такіх, напрыклад, як магчымасьць дыскрэдытаваць саму крыніцу гэтых свабодаў, а менавіта хрысьціянства [37]. З улікам культурнай палітры сёньняшняга дня, ім варта было б задумацца над словамі вялікага гісторыка Карлтана Хейза: "Там, дзе прымаюць і сьвядома ператвараюць у жыцьцё ідэалы хрысьціянства, валадарыць свабода; там жа, дзе хрысьціянства адкідаюць, перасьледуюць або прыкоўваюць да дзяржавы, пануе тыранія" [38].

Заўвагі:

1. Frothingham, R., The Rise of the Republic of the United States, Brown, Boston, MA, p. 6, 1910.
2. Constant, B., De La Liberte Des Anciens Compares a celle des Modernes; взято из: 'Ecrits Politiques', Folio, Paris, pp. 591-619, 1997.
3. Fustel De Coulanges, N.D., The Ancient City: A Classic Study of the Religious and Civil Institutions of Ancient Greece and Rome, Doubleday Anchor, New York, p. 223, 1955.
4. St Augustine; The City of God, Book III, par. 28, Cambridge University Press, Cambrdge, UK, 1998.
5. Tamanaha, B.Z., On The Rule of Law: History, Politics, Theory, Cambridge University Press, Cambridge, UK, p. 23, 2004.
6. Batten, D. (Ed.), The Answers Book, Answers in Genesis, Brisbane, p. 7, 1999.
7. Bracton, H., On the Laws and Customs of England, Vol. U, Harvard University Press, Cambridge, MA, p. 25, 1968.
8. Bracton, сноска. 7, p. 33.
9. Spurgeon, C.H., Joy Born at Bethlehem; in: Water, M. (Ed.), Multi New Testament Commentary, John Hunt, London, p. 195, 1871.
10. Stott, J., Christian Basics: An Invitation to Discipleship, Monarch Books, London, p. 79, 2003.
11. Adamthwaite, M., Civil Government, Salt Shakers 9:3, June 2003.
12. Paine, T., Of the origin and design of government; in: Boaz, D. (Ed.), The Libertarian Reader: Classic and Contemporary Writings from Lao-Tzu to Milton Friedman, Free Press, New York, p. 7, 1997.
13. Fortescue, Sir J., DeLaudibus Legum Anglie, translated with Introduction by Chrimes, S.B., Cambridge University Press, Cambridge, UK, Chapter XLII,p. 105, 1949.
14. 7 Co. Rep. I, 77 Eng. Rep. 277 (K.B. 1960). Apud: Wu, John C.H.; Fountain of Justice: A Study in the Natural Law, Sheed and Ward, New York, p. 91, 1955.
15. Coke, Sir E., Third Reports, 3. Apud: Sandoz; Elliz; The Roots of Liberty-Introduction; in: The Roots of Liberty: Magna Carta, Ancient Constitution, and Anglo-American Tradition of the Rule of Law, University of Missouri Press, Columbia, MO, p. 137, 1993.
16. См.: Noebel, D., The Battle for Truth, Harvest House Publishers, Eugene, OR, p. 232,2001.
17. Rushdoony, R.J., Law and Liberty, Ross House Books, Vallecito, CA, p. 33, 1984.
18. Kmiec, D.W., Liberty misconceived: Hayek's incomplete theory of the relationship between natural and customary law; in: Ratnapala, S. and Moens, G.A. (Eds.), Jurisprudence of Liberty, Butterworths, Adelaide, SA, Australia, p. 145, 1996.
19. De Montesquieu, C., The Spirit of Laws, Book I, Chapter 1, 1748.
20. Rushdoony, сноска 17, p. 35.
21. Blackstone, W., The Sovereignty of the Law- Selections from Blackstone s Commentaries on the Laws of England, McMillan Publishers, London, pp. 58-59, 1973.
22. Blackstone, сноска 21, pp. 27-31.
23. Stott, J., The Message of Romans: God's Good News for the World, InterVarsity Press, London, p. 342, 1994.
24. Stott, сноска 10, p. 78.
25. Schaeffer, F.A., A Christian Manifesto, Crossway, Westchester, p. 91, 1988.
26. Pacem in Terris, Encylical letter of Pope John XXIII, Paragraph 51, 1963.
27. Knox, J., On Rebellion, Cambridge University Press, Cambridge, p. 192, 1994.
28. Knox, сноска 27, p. 178
29. Knox, сноска 27, p. 95.
30. Rutherford, S., 'Lex Rex', or The Law and the Prince; in: The Presbyterian Armoury, vol. 3, p. 34, 1846.
31. Rutherford, ref. 30, Arg. 4.
32. Locke, J., Second Treatise on Civil Government, Sec. 222; From Locke, J., Political Writings, Penguin Books, London, p. 374, 1993.
33. Popularum Progressio, Encyclical letter of Pope Paul VI, Paragraph 31, 1967.
34. Colson, C. and Pearcey, N., How Now Shall We Live? Tyndale, Wheaton, IL, p. 131, 1999.
35. Karatnycky, A., Piano, A. and Puddington, A. (Eds.), Freedom in the World 2003: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties, Freedom House, New York, pp. 11-12, 2003.
36. Maier, P.L., foreword to: Schmidt, A.J., How Christianity Changed the World, Zondervan, Grand Rapids, MI, p. 9, 2004.
37. Schmidt, A.J., How Christianity Changed the World, Zondervan, Grand Rapids, MI, p. 13,2004.
38. Hayes, C.J.H., Christianity and Western Civilization, Stanford University Press, Stanford, CA, p. 21, 1954.

Аўгусто Цымерман